اخبار محرمانه - خراسان / قطعی برق در این تابستان، کابوس بسیاری از خانوارها شد. کمبود آب در برخی مناطق و احتمال افت استخراج گاز طی سال های آینده از پارس جنوبی نشان می دهد که تامین انرژی به عنوان یکی از مهم ترین الزامات توسعه، با چالش جدی مواجه است، اما راهکار چیست؟ برخی خیلی راحت از افزایش قیمت انواع حامل های انرژی سخن می گویند، بدون توجه به این که آخرین افزایش قیمت در این زمینه در آبان 98 چه تبعاتی به دنبال داشت، اما در سوی دیگر ماجرا نمی توان بی تفاوت نشست و روند فزاینده مصرف و هدررفت انرژی را دید و درباره آینده ای که دچار کمبود انرژی می‌شویم، بی تفاوت بود.
یارانه پنهان چیست؟
ابتدا لازم است تعریفی از یارانه پنهان داشته باشیم و سپس آماری را در این زمینه یادآور شویم. یارانه پنهان انرژی عبارت است از مابه التفاوت ارزش نفت و گاز مصرف شده در داخل کشور بر اساس قیمت های بین المللی یا منطقه ای و وجوهی که از مصرف کنندگان دریافت می شود. برخی معتقدند که این فرض مبتنی بر این است که بتوان کل حامل های انرژی را در خارج فروخت که شدنی نیست ولی در هر صورت مبنایی برای مقایسه و بررسی قیمت است و تفاوت زیاد قیمت در داخل و خارج در اقلامی نظیر بنزین و گازوئیل منجر به قاچاق گسترده می شود و در مواردی دیگر نظیر برق و گاز امکان سرمایه گذاری بخش خصوصی را سلب می کند چرا که هزینه های بخش خصوصی معمولا متناسب با افزایش نرخ ارز اضافه می شود اما قیمت حامل های انرژی معمولا ثابت می ماند. 
آمارهای نجومی از مصرف انرژی و یارانه پنهان
مهم ترین شاخصی که نشان می‌دهد مصرف انرژی در ایران بالاتر از استاندارد جهانی است، شاخص «شدت انرژی» است. شدت انرژی، مقدار انرژی است که برای یک واحد تولید ناخالص داخلی مصرف می شود. شدت مصرف انرژی در ایران سه برابر بالاتر از متوسط شدت انرژی در دنیاست. بر اساس گزارش سازمان ملی بهره‌وری ایران، شاخص شدت انرژی جهان در سال 2015 معادل 0.149 بوده است. کشورهای انگلستان، آلمان، ژاپن و ترکیه به ترتیب با 0.08، 0.1، 0.11 و 0.11 کمترین شدت انرژی و روسیه، ایران و چین به ترتیب با 0.34، 0.22 و 0.19 بیشترین شدت انرژی را در سال 2015 داشته‌اند. گزارش سال 1397 مرکز پژوهش های مجلس با عنوان «یارانه پنهان و ملاحظات آن» نشان می دهد که براساس اطلاعات سال 95، با فرض قیمت نفت 55 دلار و تبدیل هر واحد انرژی به نفت، کل تولید انرژی کشور (شامل نفت، گاز، فراورده های نفتی و برق) 188 میلیارد دلار در سال است که پس از هدررفت در جریان تولید در نهایت معادل 113 میلیارد دلار انرژی برای مصرف عرضه می شود که پس از هدررفت در جریان توزیع و انتقال، معادل 74 میلیارد دلار در داخل مصرف می شود. بر اساس این گزارش، با کسر قیمت های جهانی از قیمت داخلی، حجم یارانه پنهان به 49 میلیارد دلار می رسد که با توجه به قیمت روز دلار، معادل 1225 هزار میلیارد تومان است و سرانه آن به ازای هر نفر در سال 14.5 میلیون تومان خواهد بود. نکته جالب توجه این است که در وضعیت فعلی هر فردی که مصرف بیشتری داشته باشد از این یارانه بیشتر بهره مند می شود، بر این اساس، دهک دهم (پردرآمدترین دهک) سه برابر دهک اول (کم درآمدترین دهک) از یارانه انرژی بهره مند می شود. 

بازی مار و پله ارز و یارانه انرژی
واضح است که در محاسبه یارانه انرژی، نرخ ارز متغیر اصلی است. به عنوان مثال اگر قیمت یک لیتر بنزین فوب خلیج فارس 50 سنت باشد با قیمت دلار 25 هزار تومان، 12 هزار و 500 تومان می شود. به این ترتیب در شرایطی که به فرض، دلار 10 هزار تومان بوده، قیمت بنزین فوب خلیج فارس لیتری شش هزار تومان بوده است. این اتفاق دقیقا پس از هدفمندی یارانه ها مشهود بود. در اواخر سال 89 که گام نخست این طرح برداشته شد، بخش زیادی از یارانه پنهان انرژی نقدی شد و در اختیار مردم قرار گرفت اما با جهش ارزی از اواخر سال 90 و به ویژه سال 91 و سه برابر شدن نرخ ارز، دوباره به خانه قبل برگشتیم. شبیه بازی مار و پله که با اصلاح قیمت انرژی از پله بالا می رویم و با افزایش نرخ ارز از مار نیش می خوریم و پایین می رویم!
چه باید کرد؟
شاید در نگاه اول خیلی ساده بتوان به افزایش نرخ انرژی و پرداخت نقدی بخشی از این یارانه به مردم توصیه کرد اما این مقوله نیز مانند عشق است که به گفته حافظ اگرچه آسان به نظر می رسد «ولی افتاد مشکل ها»! با فرض این که بتوان با پرداخت نقدی، قدرت خرید خانوارهای ضعیف و متوسط را در برابر آزاد سازی قیمت انرژی حفاظت کرد، بحث این است که با طیف وسیعی از فعالیت های صنعتی و کشاورزی چه می شود کرد؟ بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس، سه چهارم یارانه انرژی به غیر خانوار اختصاص دارد و در واقع انرژی ارزان مهم ترین روش حمایت دولت از تولید در ایران است. در این میان حذف این یارانه حداقل در کوتاه مدت شوک سنگینی بر بخش تولید است و با افزایش هزینه ها به ویژه در تولیدات انرژی بر، باعث افزایش قیمت تمام شده و تورم می شود. از جهت مصرف کننده نیز فارغ از تورم روانی، اتفاقات آبان 98، خاطره تلخی را از اصلاح قیمت انرژی به جا گذاشت. جایی که بدون اقناع افکار عمومی و با بدترین روش، قیمت بنزین ناگهان افزایش یافت و رئیس جمهور بعد از آن اعلام کرد که خودش هم صبح جمعه از افزایش قیمت بنزین مطلع شده است! همچنین اگرچه بتوان با پرداخت نقدی، قدرت خرید بیشتر خانوارها را جبران کرد ولی برخی اشخاص در هر صورت متضرر می‌شوند. به عنوان مثال افرادی که به طور غیررسمی اقدام به انتقال محصولات خود به مراکز خرید می کنند و در قالب بخش حمل و نقل دسته بندی نمی شوند، نمی توانند از سهمیه بیشتر بنزین استفاده کنند و متضرر می شوند. به این ترتیب اصلاح قیمت انرژی در دنیای واقعی به آسانی روشی که برخی افراد روی کاغذ انجام می دهند، نیست.
روش های اصلاح قیمت ها
در هر صورت برای اصلاح توزیع یارانه چند نکته مهم را باید مدنظر قرار داد:
1- در شرایط فعلی با وجود تورم سنگینی که در آن قرار داریم، هر گونه اصلاح قیمت باید پس از کاهش تورم و ثبات نسبی در اقتصاد صورت گیرد.
2- فرهنگ سازی و اقناع جامعه نسبت به این که بخش عمده جامعه به ویژه افراد کم مصرف در فرایند اصلاح قیمت انرژی برنده می شوند و قدرت خریدشان حفظ می شود، ضروری است.
3- با توجه به سهم بالای یارانه انرژی در بخش های صنعت و کشاورزی، اصلاح قیمت در این بخش ها و جبران آثار آن باید با وسواس انجام شود.