چاپ

اخبار محرمانه - اعتماد / متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
اثر تحریم‌های نفتی بر اقتصاد ایران، هر روز بعد تازه‌تری به خود می‌گیرد و هر روز نیز درجه «گره‌خوردگی» نفت با بودجه عیان‌تر می‌شود. تا پیش از سال 96 که عملا انتشار آمار مربوط به تولید و صادرات نفت متوقف شد، وابستگی بودجه به نفت تا 50 درصد هم گزارش شده بود؛ بر اساس گزارش‌های رسمی در نیمه دوم سال 97 درجه وابستگی 49.9 درصد برآورد شده بود. بسیاری از کارشناسان ریشه مشکلات فعلی را در نفت می‌دیدند و خواهان کاهش دلارهای نفتی در بودجه بودند که این کار با شدت یافتن تحریم‌ها در سال گذشته‌ به صورت اجباری صورت گرفت. اما به تازگی از سوی برخی نمایندگان نقل قول‌هایی مبنی بر «بستن چاه‌های نفت و صادرات خرما» به آن سوی مرزها منتشر شده است، اما علی آقامحمدی، عضو تشخیص مصلحت نظام به تازگی گفته است: «ایران باید تولید نفت خود را به 8.5 میلیون بشکه در روز برساند و با یافتن هم‌پیمانانی خود را از انزوای تحمیلی خارج کند. واقعیت این است که ایران با نفت عجین است و همان نفت نیز می‌تواند ایران را منزوی یا قدرتمند کند.»
به نظر می‌رسد این بخش از صحبت‌های آقامحمدی درباره تولید روزانه 8.5 میلیون بشکه‌ای نفت، ناظر به قرارداد بلندمدت ایران و چین باشد که بخش‌های زیادی از آن به صورت محرمانه باقی مانده و البته وزارت امور خارجه می‌گوید: «هنوز به مرحله امضا نرسیده است.» اما در پیش‌نویس قرارداد راهبردی ایران و چین که به تازگی توسط وب‌سایت «انصاف نیوز» منتشر شده، به‌طور خاص در بندهایی، «فاز تازه همکاری‌های نفتی ایران و چین» رقم خورده است. در این پیش‌نویس به صراحت عنوان شده که «... چین به عنوان یک واردکننده ثابت نفت خام ایران خواهد بود، امیدوار است که ایران به نگرانی‌های چین درباره بازگشت سرمایه‌گذاری در بخش نفت ایران توجه کند و طرف چینی نیز متقابلا به استفاده بهینه از منابع مالی به دست آمده از فروش نفت به چین توجه کند...» در این قرارداد راهبردی و در بخش «نفت و انرژی» عنوان شده که «طرفین برای مشارکت در ایجاد و تجهیز مخازن ذخیره نفت، گاز و محصولات پتروشیمی در دو کشور و تشویق مشارکت شرکت‌های چینی در سرمایه‌گذاری و تامین مالی طرح‌های انرژی گفت‌وگو خواهند کرد.»
هر چند سخنگوی وزارت خارجه مباحثی مانند اجاره جزایر ایرانی و فروش نفت به صورت انحصاری و با تخفیف به چین را مضحک خوانده است.
وب‌سایت «اویل پرایس» ‌نیز به تازگی گزارشی را منتشر کرده و مدعی شده که منبع این گزارش «یک رابط خبری در شرکت ملی نفت ایران» بوده و از سرمایه‌گذاری 280 میلیارد دلاری چینی‌ها در بخش نفت، گاز و پتروشیمی ایران خبر داده و نوشته است: «پرداخت خریدهای نفت وگاز خود را با دو سال تاخیر تادیه کرده و در این زمینه حتی می‌تواند از ارزهای غیرمعتبر کشورهای آفریقایی و کشورهای آسیای میانه برای پرداخت بدهی‌های خود استفاده کند.»
تولید نفت، نموداری سینوسی و تحت‌تاثیر تحریم‌ها
بیش از 40 سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد. در این مدت صنعت نفت بیش از همه صنایع دیگر آماج حملات گوناگون بوده که تحریم‌ها یکی از پرکاربردترین راه‌ها برای انزوا و قطع صادرات نفت ایران بوده و هست. پس از پیروزی انقلاب و پیش از شروع جنگ تحمیلی، متوسط ظرفیت روزانه تولید نفت ایران حدود 6 میلیون بشکه بود و در سال 57 نیز به صورت میانگین روزی 4 میلیون و 656 هزار بشکه نفت به سایر کشورها صادر می‌شد؛ ظرفیت روزانه تولید نفت نیز در همین سال 5 میلیون و 241 هزار بشکه بود. ظرفیت بالای تولید نفت و توانایی بالفعل در صادرات بیش از 4 میلیون بشکه در روز باعث شد که در این سال کشور، دومین صادرات‌کننده نفت در جهان لقب گیرد. در تمام سال‌های پس از انقلاب هر تغییری در مختصات سیاسی و اقتصادی کشور، قیمت نفت را نیز دستخوش تغییر قرار می‌داد، مثلا در سال‌های اشغال خرمشهر صادرات نفت به زیر یک میلیون بشکه رسید. تغییر دیگر پس از پایان جنگ بود که تولید صادرات نفت با 22 درصد افزایش به 2 میلیون و 875 هزار بشکه در روز رسید. تا پیش از روی کار آمدن دولت نهم، صادرات نفت تقریبا بر مدار صعودی بود تا اینکه متوسط روزانه صادرات ایران در سال 87 با کاهش 7 درصدی به 2 میلیون و 486 هزار بشکه در روز رسید و روند کاهشی ادامه یافت تا اینکه در سال 91 به زیر 2 میلیون بشکه نفت در روز رسید. با استناد به آمارهای رسمی وزارت نفت پیش از سال 96، تولید و صادرات نفت ایران در سال‌های پس از انقلاب نصف شده و رشد متوسط تولید نفت طی سال‌های 85 تا 95 نیز منفی 1.41 درصد برآورد شده است.
صادرات نفت در تحریم معلوم نیست
روند آماردهی وزارت نفت و دستگاه ذی‌ربط از میزان تولید و صادرات نفت با آغاز دور دوم تحریم‌ها از سال 96 متوقف شد و علت آن نیز «سعی دشمن در ردگیری و بستن مسیرهای فروش نفت ایران» عنوان شد، اما از صحبت‌های رییس کل بانک مرکزی و رییس سازمان برنامه و بودجه در خرداد سال جاری، می‌توان میزان صادرات نفت ایران در سال 98 را تخمین زد. همتی میانه خرداد در مجلس با طرح این بحث که «در سال 90 درآمد صادرات نفت ایران 107 میلیارد دلار بوده، اما سال گذشته به کمتر از 20 درصد رقم فوق رسیده»، شائبه «کاهش صادرات کشور به زیر 700 هزار بشکه در روز» را قوت بخشید. پس از او محمدباقر نوبخت پشت تریبون رفت و با اشاره به اینکه «صادرات نفت و گاز کشور در سال گذشته به 8.9 میلیارد دلار رسیده»، گفته‌های همتی را تایید کرد. با استناد به صحبت‌های همتی و نوبخت و با توجه به اینکه قیمت هر بشکه نفت در بودجه 54 دلار درنظر گرفته شده بود، پس از کسر سهم صندوق توسعه ملی و وزارت نفت، حدود 5.8 میلیارد دلار عایدی نفت برای بودجه کشور در سال گذشته به دست می‌آید. با وجود شیوع کرونا و کاهش شدید قیمت نفت در ماه‌های پایانی سال گذشته و با فرض میانگین قیمت هر بشکه نفت به 50 دلار، صادرات ایران در سال 98 بین 500 تا 520 هزار بشکه در روز بوده است. هر چند به نظر می‌رسد کاهش شدید صادرات به دلیل پاندمی کرونا و تعطیلی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت جهان، چین بود، چرا که بر اساس گزارش روز گذشته «رویترز» تولید نفت و میعانات نفتی و گازی در ماه‌های مارس، ژوئن و جولای کاهش یافته به گونه‌ای که «کل تولید نفت ایران در ماه مارس به 3.1 میلیون بشکه در روز، در ماه ژوئن به 3 میلیون بشکه در روز کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود در ماه جاری میلادی نیز 100 هزار بشکه دیگر کاهش یابد.» مبنای این پیش‌بینی، پر شدن بیش از 85 درصد از ظرفیت ذخیره‌سازی نفت در کشور و وجود 50 میلیون بشکه نفت روی آب‌هاست.
اگر نفت نشد، خرما که هست
کاهش شدید صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفتی، موضع‌گیری‌های متفاوتی را در میان مسوولان و نمایندگان مجلس ایجاد کرده؛ برخی معتقدند: « باید در چاه‌های نفت را بست و به جای آن خرما و میوه صادر کرد». هر چند طرح ادعاهای «کاهش وابستگی به نفت» تازگی ندارد اما «بستن در چاه‌های نفت» آن هم در شرایطی که به گواه آمار شرکت BP، ایران بیشترین افزایش مصرف نفت جهان در سال گذشته را داشته، می‌تواند تبعات اقتصادی برای کشور به دنبال آورد، چراکه سابقه چندین ساله از استفاده از درآمدهای نفتی به عنوان منبع مهم تامین بودجه را نمی‌توان به راحتی و در کوتاه‌مدت کاهش داد. از سوی دیگر، نباید از این نکته به آسانی عبور کرد که کشور در جایگزینی درآمدهای مالیاتی به جای درآمدهای نفتی مشکلات گسترده دارد و میزان فرار و معافیت‌های مالیاتی آنقدر گسترده است که برای کاهش آن نیاز به عزم همه قواست که در کوتاه‌مدت میسر نخواهد شد. جنبه مهم‌تر دیگر کاهش تولید نفت، نقش ایران را در بازار نفت آن هم در شرایطی که روسیه و عربستان به دنبال افزایش ظرفیت تولید نفت به میزان 10 میلیون بشکه نفت در روز هستند، کاهش خواهد داد که این به معنای تغییر مناسبات در اوپک نیز هست.
امضای تفاهمنامه‌ها، همکاری با کشورها، دوست‌یابی!
بر اساس برنامه پنجم توسعه مقرر شده بود ایران تا سال 93 به ظرفیت تولیدی معادل 5 میلیون و 150 هراز بشکه در روز دست یابد. این افزایش ظرفیت برای ارتقای جایگاه استراتژیک ایران در بازار نفت بود، اما به دلیل مسائل تحریم و عدم عملکرد مناسب وزارت نفت در زمان تحریم سال‌های 90 و 91 در امضای قراردادهای بلندمدت برای تامین نفت کشورهای بزرگی مانند چین و هند، عملا تولید نفت کشور در این سال نتوانست از دو میلیون بشکه تجاوز کند و صادرات نیز تنها یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز بود. هر چند در سال‌های پسابرجام نیز تعلل وزارت نفت و البته کارشکنی برخی نمایندگان مجلس در امضای قراردادهای سفت و سخت با غول‌های نفتی مانند توتال و CNPC صنعت نفت از گشایشی که در این سال‌ها ایجاد شد، استفاده نکرد، اما دور جدید تحریم‌ها و کاهش شدید در درآمدهای نفتی باعث شد برخی نمایندگان به فکر « بستن چاه نفت» در شرایطی که خریداری برای نفت نیست، بیفتند. اما علی آقامحمدی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام معتقد است بستن چاه‌ها مشکلی را حل نمی‌کند هر چند نباید تمام و کمال نیز خام‌فروش بود. از سوی دیگر او معتقد است که اگر بتوان با کشورهایی که در آینده جزو اقتصادهای مهم هستند، رابطه دوستانه‌ای داشت و سندهای همکاری بلندمدت نیز امضا کرد، می‌توان برای نفت کشور مشتری بلندمدتی داشت.